Dlaczego utrzymanie diety jest trudne? Czy zastanawialiście się, co wpływa na zaprzestanie prozdrowotnych nawyków? Zapraszam do lektury.
W badaniach przeprowadzonych w krajach UE za zdrową dietę konsumenci uznali dietę o obniżonej zawartości tłuszczu i cholesterolu (48%), zbilansowaną (43%), ze zwiększoną ilością warzyw i owoców (41%), zawierającą świeże, nieprzetworzone produkty, bezmiesną, bogatą w błonnik i owoce, z ograniczoną zawartością cukru i soli. Z kolei motywem stosowania takiej diety była chęć utrzymania dobrego stanu zdrowia (65%), profilaktyka chorób (66%), zmniejszenie masy ciała (53%), utrzymanie dobrego samopoczucia (53%), poprawa jakości życia (45%). Wg Lindemana i Starka samopoczucie, motywacja i wiedza w równym stopniu wpływają na zmniejszenie masy ciała i dobry stan zdrowia, a te dwa czynnikiłącznie z profilaktyką chorób kształtują zdrowe odżywianie (Babicz-Zielińska i Zaborocki,2007) .
Czynnikami decydującymi o wyborze żywności w badaniach europejskich były jakość/świeżość (74%), cena (43%), smak (38%), chęć zdrowego odżywiania (32%), wpływ rodziny (29%). W badaniach amerykańskich były to w kolejności: smak, cena, prawidłowe żywienie, wygoda (komfort). Podobne wyniki uzyskano w badaniach krajowych (Babicz-Zielińska i Zaborocki, 2007) .
Wprowadzając zachowania prozdrowotne, możemy wyodrębnić trzy fazy zmiany zachowań:
- fazę motywacyjną, kończącą się decyzją o zmianie – intencją zmiany;
- fazę wprowadzania zmian w zachowaniu, czyli urzeczywistniania intencji;
- fazę utrwalania zachowań prozdrowotnych lub prewencyjnych (Heszen-Smolińska i Sęk, 2020) .
Istnieje wiele teorii psychologicznych, których tematyka pozwala zrozumieć utrzymanie zachowania. Wspierające środowisko i wsparcie społeczne są ważne dla utrzymywania zmiany zachowań. Ludzie skutecznie utrzymują nowe zachowania, gdy są one zgodne i ważne dla zmian społecznych (Heszen-Smolińska i Sęk, 2020) .
W dalszej części będą rozważane osoby znajdujące się w fazie utrwalana zachowania, w której ważną rolę odgrywała siła woli, poczucie własnej skuteczności w działaniu i wsparcie społeczne ze strony rodziny lub innej, ważnej grupy odniesienia. Istnieje wiele teorii psychologicznych, których tematyka pozwala zrozumieć utrzymanie zachowania. Wspierające środowisko i wsparcie społeczne są ważne dla utrzymywania zmiany zachowań. Ludzie skutecznie utrzymują nowe zachowania, gdy są one zgodne i ważne dla zmian społecznych (Heszen-Smolińska i Sęk, 2020) . Stwierdzono, że nowe prozdrowotne zachowania w sytuacji promocji zdrowia, a zwłaszcza zmiana zachowań antyzdrowotnych na prozdrowotne nie utrzymują się w czasie. Zanikają lub dochodzi do nawrotów ryzykownych zachowań szkodzących zdrowiu.
Badania nad porzucaniem zdrowych nawyków żywieniowych, mają szczególne znaczenie, gdyż, Polska boryka się z narastającym problemem nadwagi i otyłości w populacji. W badaniach nad otyłością, wymieniono pięć głównych czynników, które wywołują spadek motywacji u pacjentów podczas obecnej kuracji odchudzającej. Są to: brak efektów (49%), odstępstwa od diety (30%), odczuwanie głodu (11%), konieczność wizyt kontrolnych (5%), brak wsparcia (5%) (Kłósek, 2015) .
Ankietowani w 65% deklarują, że ich najbliższe otoczenie zareagowało bardzo dobrze na ich decyzję o podjęciu kuracji odchudzającej. Natomiast niepokojącym faktem jest to, że 20% pacjentów nie poinformowało nikogo, że się odchudza, z obawy przed reakcją biskich, co może świadczyć o braku wsparcia z ich strony. Ankietowani deklarują, że czynnikiem zewnętrznym najbardziej motywującym do kontynuowania kuracji jest wzrost atrakcyjności seksualnej w oczach partnera (78%). Ankietowani deklarują, że czynnikiem zewnętrznym najbardziej demotywującym do kontynuowania kuracji jest konieczność spożywania posiłków dietetycznych innych niż członkowie rodziny (69%) (Kłósek, 2015).
Odkrycie badaczy, dotyczące problemów zmiany nawyków żywieniowych, pokazuje jaka jest rola psychologa oraz kierunek świadczonego wsparcia psychologicznego. W przypadku, kiedy tylko jeden członek rodziny jest zaangażowany w chęć zmiany i utrzymania nowego nawyku, praca psychologa, powinna skupić się na radzeniu sobie z nietypowymi wyzwaniami, takimi jak przygotowywanie i jedzenie posiłków innych niż reszta rodziny.
Takie zachowanie, może budzić, w osobie zmieniającej swój nawyk żywieniowy, uczucie bycia inną i odrzuconą od rodziny. W tym kontekście uzyskanie wsparcia społecznego, od innych osób zmagających się z podobnym problemem związanym z utrzymaniem postanowienia w nieakceptującym środowisku rodzinnym, jest zadaniem kluczowym. Rozwiązaniem mogą być grupy samopomocowe.
Podstawową filozofię grup samopomocowych można streścić w jednym zdaniu – osoby dotknięte tym samym problemem lub przeżywające te same trudności, same (z reguły bez udziału profesjonalistów lub z ich niewielkim zaangażowaniem) pomagają sobie w drodze do zdrowia. Grupy te można również definiować jako małe, dobrowolne i kształtujące się oddolnie struktury, nakierowane na zapewnienie wsparcia ich członkom i osiąganie określonych celów (Cierpiałowska i Sęk, 2016).
W badaniach nad cukrzycą sprawdzono, czy uczestnictwo w grupie samopomocowej może sprzyjać przestrzeganiu zaleceń lekarskich przez osoby przewlekle chore. Okazało się, że osoby uczestniczące w tym czasie w spotkaniach grupy znacząco lepiej dbały o siebie i swoją dietę, miały większe poczucie kontroli choroby, a także w większym stopniu przestrzegały zaleceń lekarskich (Cierpiałowska i Sęk, 2016).
Grupowe leczenie otyłości, łączące terapię z edukacją, jest często stosowane w programach komercyjnych oraz w programach samopomocy. Tego typu terapia nie opiera się na dogłębnym analizowaniu aspektów psychologicznych, lecz zapewnia społeczne wsparcie, wspólne rozwiązywanie problemów, wymianę informacji i w ten sposób ułatwia utratę wagi. Stosunkowo w niewielu badaniach porównywano, czy interwencje grupowe są bardziej lub mniej skuteczne niż terapia indywidualna (Pietrzykowska i Wierusz-Wysocka, 2008).
Podsumowując, utrzymanie diety bogatej w warzywa jest trudne. Zaskakującym jest fakt, że zgodnie z badaniami nad utrzymaniem diety, kluczowymi czynnikami są smak posiłków, uzyskanie wsparcia i akceptacji w postanowieniu, a nie cena takiej diety. Uzyskanie odpowiedniego wsparcia oraz akceptacji, głównie w środowisku osób najbliższych, wydaje się być krytycznym elementem utrzymania diety. W przypadku braku takiego wsparcia, należy poszukać go w nieformalnych grupach samopomocowych. W dzisiejszej dobie usług elektronicznych i mediów społecznościowych, można odszukać takie grupy aktywnie działające na portalach typu Facebook, Instagram, Twitter czy innych. Uczestnictwo w internetowych grupach samopomocowych niesie za sobą pewien czynnik anonimowości i bezpieczeństwa, w postaci możliwości publikacji tylko takich materiałów jakimi uczestnik ma chęć i ochotę podzielić się. Może być to niebagatelny czynnik dla osób zmagających się z nadmierną nadwagą, które uważają swój wygląd za wysoce nieestetyczny i się wstydzą. Należy jednak pamiętać, że uczestnikami grup samopomocowych są osoby, które są w tej samej sytuacji, dysponujące różnego rodzaju doświadczeniem, ale nie dysponujące formalną wiedzą, np. z zakresu terapii psychologicznej. Każda zmiana jest procesem składającym się z określonych kroków. Utrzymanie kroku zmiany diety jest nawet trudniejsze, niż jej wprowadzenie do życia. Wysiłki głównie koncentrują się na momencie wprowadzania zmiany w życie, w tym wypadku nowych nawyków żywieniowych, gdyż wiążą się one z określoną gratyfikacją, w postaci przeżywania pozytywnych emocji i wzrostu poczucia własnej sprawczości, która ma niebagatelny wpływ na samoocenę. Krok związany z utrzymaniem odpowiedniej diety, nie jest już tak emocjonujący, a raczej związany ze zwykłą codziennością i sam w sobie, nie dostarcza tak silnych uczuć. Podstawową rolą psychologa, na etapie utrwalania zmiany, jest doradztwo czyli identyfikacja powstałych problemów oraz wypracowywanie rozwiązań, które dla danej osoby okażą się wspierające. Celem takiej pracy jest wzmacnianie poczucia własnej wartości i skuteczności, kształtowanie siły woli i odporności na stres oraz doskonalenie umiejętności radzenia sobie z negatywnymi emocjami czy presją społeczną, rozbudowywanie umiejętności społecznych i poszukiwania nowych kręgów, w których osoba może uzyskać wsparcie.
Nadal jednak pozostaje wiele luk w rozumieniu roli czynników pomocnych w utrzymaniu zdrowych nawyków żywieniowych. Wyzwaniem dla psychologii i medycyny wydaje się opracowanie skutecznej metody pozwalającej na trwałą modyfikację nawyków żywieniowych, umożliwiającą radzenie sobie z nawrotami do poprzednich zachowań.
Bibliografia
Babicz-Zielińska, E. i Zaborocki, R. (2007). Postawy konsumentów wobec prozdrowotnej wartości żywności. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, strony 81-89.
Cierpiałowska, L. i Sęk, H. (2016). Psychologia kliniczna. Warszawa: PWN. Heszen-Smolińska, I. i Sęk, H. (2020). Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN.
Kłósek, P. (2015). Motywacja pacjentów do utraty masy ciała podczas kuracji odchudzającej. Forum Zaburzeń Metabolicznych, strony 14-24.
Pietrzykowska, E. i Wierusz-Wysocka, B. (2008). Psychologiczne aspekty nadwagi, otyłości i odchudzania się. Polski Merkuriusz Lekarski, 472-476.