Tytuł brzmi co najmniej przerażająco ale jest niesamowicie ciekawy. Zapraszam do lektury i poznania kilku informacji, jak budowana jest ekspresja mimiczna na naszej twarzy.
Pionierzy
Pierwsze badania nad ekspresją mimiczną twarzy prowadził francuski neurolog Guillaume Benjamin Amand Duchenne (ur. 17 września 1806 w Boulogne-sur-Mer, zm. 15 września 1875 w Paryżu). Wykonywał on eksperymenty związane z elektrostymulacją mięśni twarzy swoich pacjentów, wywołując nienaturalne "grymasy". Jego największym dorobkiem jest jeden z pierwszych opisów choroby zanikowej mięśni, zwanej dystrofią Duchenne'a.
Kolejnym uczonym, który zajął się tematem ekspresji mimicznej twarzy, był Paul Ekman i jego słynna praca z 1978 roku Facial Action Coding System: A Technique for the Measurement of Facial Movement, która jest wykorzystywana na całym świecie do kategoryzacji ruchów mimicznych ujawniających stany emocjonalne.
Trochę biologii
Mamy 26 mięśni, odpowiadających za mimikę. Mięśnie mają przynajmniej jeden przyczep do skóry naszej twarzy i zmieniają jej kształt. W skrócie opiszę ich funkcje
Do mięśni mimicznych zaliczamy:
- mm. sklepienia czaszki
- mm. szpary powiekowej
- mm. szpary ustnej
- mm. nozdrzy (np. m. podłużny nosa – m. procerus nasi, który marszczy skórę u nasady nosa w poziome fałdy – wyrażając stan walki)
Mięśnie sklepienia czaszki:
- m. potyliczny (musculus occipitalis) i m. czołowy (m. frontalis) – połączone rozcięgnem tworzącym czepiec ścięgnisty (galea aponeurotica) luźno związany z okostną - tzw. skalp indiański. Łącznie stanowią m. naczaszny (m. epicranius).
- m. czołowy – unosi brwi i wywołuje powstanie poprzecznych bruzd falistych (zmarszczek na czole), jego część nazywana marszczycielem gładyszki tworzy między brwiami pionowe bruzdy.
- m. potyliczny – utrwala położenie czepca ścięgnistego. Rzadko kto potrafi samym skurczem m. potylicznego przesunąć ku tyłowi czepiec ścięgnisty.
- mm. uszne lub małżowinowe (mm. auriculares): przedni (anterior), górny (superior) i tylny (posterior), u człowieka są w zaniku, a u zwierząt służą do nastawiania ucha w kierunku odpowiednim do źródła dźwięku.
Mięśnie szpary powiekowej:
- m. okrężny oka (m. orbicularis oculi) – składa się z części oczodołowej (pars orbitalis), powiekowej (pars palpebralis), łzowej (pars lacrimalis) i rzęskowej (pars ciliaris). Spokojne zamykanie powiek wywołane jest skurczem cz. powiekowej, zaciskanie powiek – cz. oczodołowej, a wypływanie łez zależy od łzowej części mięśnia okrężnego oka.
- m. marszczący brwi (m. corrugator supercilli) – sięga od części nosowej kości czołowej do skóry nad brwiami, kurcząc się powoduje zbliżenie do siebie łuków brwiowych i powstanie pionowych fałdów skórnych (zmarszczek) nad nosem.
Mięśnie szpary ustnej:
- m. okrężny ust (m. orbicularis oris) – stanowi rusztowanie dla warg, zapewnia wszystkie ruchy ust, co umożliwia niezależne pobudzenie różnych partii tego mięśnia. Charakterystyczna dla człowieka jest rynienka (wyżłobienie – philtrum) między nosem a czerwienią wargową. Nie posiada żadnych przyczepów do kości.
- m. dźwigacz wargi górnej (m. levator labii superioris) – unosi wargę górną odsłaniając siekacze górne.
- m. obniżający wargę dolną (m. depressor labii inferioris) – powoduje obniżenie i wywinięcie dolnej wargi.
- m. śmiechowy (m. risorius) – podciąga kąt ust do boku i powoduje dołek w policzku. Wbrew pozorom nie jest to najważniejszy mięsień śmiechu, a raczej słaby. W przeszłości wysuwano tezę, że jest on wyłączną cechą rasy białej i świadczy o jej
wyższości. - m. jarzmowy większy (m. zygomaticus major) – pociąga kąt ust ku górze i do boku (ukazują się w ten sposób górne zęby), jest silnym, właściwym mięśniem śmiechu, zwłaszcza u dzieci.
- m. jarzmowy mniejszy (m. zygomaticus minor) – funkcja podobna do poprzedniego.
- m. dźwigacz kąta ust (m. levator anguli oris) – unosi kąciki ust.
- m. policzkowy (m. buccinator) – określany jako m. trębacza, jako jedyny z mm. mimicznych otoczony jest powięzią. Oddziela ona mięsień od poduszeczki policzkowej (ciało tłuszczowe, szczególnie rozwinięte u dzieci, co nadaje ich twarzy pucołowaty wygląd. Poduszeczka nigdy, nawet w wygłodzeniu nie zanika całkowicie). Jego rola to podsuwanie pokarmu pod zęby, w czasie dmuchania zwiększa ciśnienie w jamie ustnej. Ponadto, jest czynny przy powściągliwym, ironicznym uśmiechu – stanowi główny mięsień śmiechu u dorosłych.
- m. obniżający kąt ust (m. depressor anguli oris) – opuszcza kąciki ust (wygląd pochmurny twarzy).
- m. bródkowy (m. mentalis) – podnosi uwypuklenie bródki, nadaje twarzy wygląd nadąsany, może tworzyć dołek w bródce, jego działanie widoczne jest przed płaczem u dzieci.
Dla lepszego zobrazowania załączam obrazki umiejscowienia poszczególnych mięśni.
Badania Paula Ekmana
P. Ekman i W. Friesen wykazali, że ludzka twarz może wyrazić ponad 10 tysięcy typów ekspresji mimicznej. Ekspresje opisali wykorzystując słowa, fotografie i filmy. Stworzyli atlas umożliwiający dokonywanie pomiarów ruchów twarzy w kategoriach anatomicznych. W czasie tej pracy Ekman nauczył się wykonywać każdy z ruchów mięśni własnej twarzy (niejednokrotnie sprawdzał, który z mięśni twarzy jest odpowiedzialny za dany ruch, stymulując je igłą wkłuwaną w skórę). Zidentyfikował aktywności jednostkowe (ang. Action Unit, AU), traktowane jako znaki kodu, oraz ich kombinacje, odpowiadające różnym wyrazom twarzy. Wytypował te ruchy twarzy, które są najsilniej związane z emocjami.
| AU | Mięsień twarzy | Opis ruchu mięśnia |
| 0 |
Brak
|
Neutralna ekspresja |
| 1 |
m. potyliczno-czołowy (Frontalis), część przyśrodkowa (pars medialis) |
Wewnętrzny kącik lub uniesiona brew |
| 2 |
m. potyliczno-czołowy (Frontalis), część boczna (pars medialis) |
Zewnętrzny kącik lub uniesiona brew |
| 4 |
m. marszczące brwi (corrugator supercilii), m. obniżacz brwi (depressor supercilli) |
Brwi ściągnięte przyśrodkowo i w dół |
| 5 |
m. dźwigacz powieki górnej (levator palpebrae superioris) |
Oczy rozszerzyły się |
| 6 |
m. okrężny oka, część oczodołowa (Obicularis oculi, pars orbitalis) |
Policzki podniesione, oczy zwęziły się |
| 7 |
m. okrężny oka, część powiekowa (Obicularis oculi, pars palpebralis) |
Dolna powieka uniesiona i ściągnięta do środka |
| 9 |
m. dźwigacz wargi górnej i skrzydełka nosa (Levator labii superioris alaeque nasi) |
Górna warga uniesiona i wywinięta; pogłębia się górna część bruzdy nosowo-wargowej; nozdrza rozszerzone przez przyśrodkowy poślizg mięśnia |
| 10 |
m. dźwigacz wargi górnej (Levator labii superioris) |
Podniesiona górna warga; pogłębiła się bruzda nosowo-wargowa, tworząc kwadratowe bruzdy wokół nozdrzy |
| 11 |
m. dźwigacz kąta ust (Levator anguli oris a. k. a. Caninus) |
Pogłębienie dolnej do środkowej części bruzdy nosowo-wargowej |
| 12 |
m. jarzmowy większy (Zygomaticus major) |
Podniesiony kącik ust i wygięty w bok |
| 13 |
m. jarzmowy mniejszy (Zygomaticus minor) |
Podniesiony kącik ust; tylko mięsień w głębokiej warstwie mięśni, które otwierają usta |
| 14 |
m. policzkowy (Buccinator) |
Zaciśnięte kąciki ust. Policzki dociśnięte do zębów |
| 15 |
m. obniżacz kąta ust (Depressor anguli oris a. k. a Triangularis) |
Kącik ust ściągnięty w dół i do wewnątrz |
| 16 |
m. obniżacz wargi dolnej (Depressor labii inferioris) |
Dolna warga zaciągnięta i wygięta w bok |
| 17 |
m. bródkowy (Mentalis) |
Skóra podbródka uniesiona |
| 18 |
m. okrężny ust (Incisivus labii superioris and Incisivus labii inferioris) |
Zaciśnięte usta |
| 19 |
Brak
|
Pokazanie języka |
| 20 |
m. śmiechowy razem z m. szerokim szyi (Risorius w/ platysma) |
Kąciki ust ściągnięte na boki |
| 22 |
m. okrężny ust (Orbicularis oris) |
Usta wykrzywione (z lejkiem) |
| 23 |
m. okrężny ust (Orbicularis oris) |
Usta zaciśnięte |
| 24 |
m. okrężny ust (Orbicularis oris) |
Usta ściśnięte razem |
| 25 |
m. obniżacz wargi dolnej, rozluźnienie m. podbródkowego lub okrężnego ust (Depressor labii inferioris, relaxation of mentalis, or orbicular oris) |
Usta rozchylone |
| 26 |
m. żwacza, rozluźnione zewnętrzny i wewnętrzny m. boczny skrzydłowy (Masseter; relaxed temporal and internal pterygoid) |
Opuszczona szczęka |
| 27 |
m. skrzydłowy boczny i m. dwubrzuścowy szyi (Pterygoids and digastric) |
Otwarte usta |
| 28 |
m. okrężny ust (Orbicularis oris) |
Ssanie ust |
| 41 |
rozluźnienie m. dźwigacza powieki górnej (Relaxation of levator palpebrae superioris) |
Opadnięcie górnej powieki |
| 42 |
m. okrężny oka (Orbiccularis oculi) |
Szczelina w powiece |
| 43 |
rozluźnienie m. dźwigacza powieki górnej; m. okrężny oka, część powiekowa (Relaxation of levator palpebrae superioris; orbicularis oculi, pars palpebralis) |
Zamknięte oczy |
| 44 |
m. okrężny oka, część powiekowa (Orbiccularis oculi, pars palpebralis) |
Zmrużone oczy |
| 45 |
rozluźnienie m. dźwigacza powieki górnej; m. okrężny oka, część powiekowa (Relaxation of levator palpebrae superioris; orbicularis oculi, pars palpebralis) |
Mruganie |
| 46 |
Rozluźnienie m. dźwigacza powieki górnej (Relaxation of levator palpebrae) |
Puszczenie oczka |
Przykładowe ekspresje jakie możemy stworzyć używając jednostek AU:
- AU 1+2+4+5+20 - ekspresja lęku
- AU 9 (+ ew 10, niekiedy +15+16+17) - ekspresja obrzydzenia
itd.
Jak budowana jest ekspresja mimiczna
Aby lepiej pokazać, co się dzieje w naszej głowie, kiedy chcemy wyrazić emocję, zaprezentuję prosty schemat.
Badania wykazują, że nasze półkule mózgowe pracują w następujący sposób:
- lewa półkula mózgu jest wolicjonalna czyli możemy świadomie kontrolować ruchy i jest połączona z prawą częścią twarzy.
- prawa półkula mózgu jest emocjonalna czyli podświadomie kontroluje ruchy i jest połączona z lewą częścią twarzy.
Jest to bardzo ogólny opis, ale pomoże nam lepiej zrozumieć, co się dzieje, kiedy chcemy wyrazić świadomą ekspresję na twarzy.
Z powyższego schematu oraz ogólnego podziału mózgu, wynika bardzo ciekawy mechanizm budowania ekspresji. Okazuje się, że mamy mięśnie na twarzy, które poddają się naszej woli (wolicjonalne, prawa strona twarzy) oraz mięśnie które ściśle wyrażają nasze emocje, których nie jesteśmy w stanie kontrolować w sposób świadomy (lewa strona twarzy).
Z tego możemy utworzyć tzw. twarz chimeryczną czyli twarz wykrzywioną, ekspresję niesymetryczną lub zaburzoną. Powstaje ona w momencie, kiedy lewa półkula mózgu próbuje wyrazić emocję nieszczerą lub kiedy próbuje się stłumić wyrażenie emocji.
Wygląda to tak jak na zdjęciach poniżej:
| wolicjonalny niedowład motoryczny | emocjonalny niedowład motoryczny | |
|
uśmiech wolicjonalny |
 |
 |
|
Odpowiedź na humor |
 |
 |
Jak widać na zdjęciach. Emocji nie potrafimy stłumić, jeżeli ona jest, lub wyrazić, jeżeli emocji nie ma.
Wnioski
Obserwowanie mimiki twarzy pozwala na wyciągnięcie wielu wniosków odnośnie stanu emocjonalnego osoby obserwowanej. Zaskakujące jest, jak dobrze radzimy sobie z odczytywaniem i analizowaniem ekspresji emocji na twarzy. Jest to związane z prostym biologicznym faktem:
- nasza emocjonalna prawa półkula mózgu odbiera sygnały z lewego oka. Lewe oko obserwuje lewe pole widzenia czyli prawą (wolicjonalną część) twarzy naszego partnera.
- nasza logiczna lewa półkula odbiera sygnały z prawego oka. Prawe oko obserwuje prawe pole widzenia, czyli lewą (emocjonalną część) twarzy naszego partnera.
W przypadku twarzy chimerycznych powstaje dysonans pomiędzy tym, co próbuje nam się zaszczepić w emocjach (uśmiech po prawej stronie twarzy naszego partnera) a wnioskowaniem mówiącym o braku emocji (brak uśmiechu po lewej stronie twarzy naszego partnera).
Jeżeli lewa część twarzy jest nieruchoma, a nieruchomość nie jest spowodowana wypadkiem czy porażeniem nerwów lub mięśni twarzowych (np. przez użycie botoksu), może być to przesłanką do stwierdzenia, że osoba wyrażająca taką zaburzoną ekspresję, ma również spore problemy emocjonalne.
Bibliografia
Wojciech Glac - układ mięśniowy https://www.teb.pl/files/cities/radom/Atlas%20anatomii%20mi%C4%99%C5%9Bniowej-scalone.pdf
Paul Ekman - Facial Action Coding System: A Technique for the Measurement of Facial Movement
Wikipedia - Guillaume Duchenne
Dariusz Adamek - Mózg emocjonalny czyli serce bijące w głowie – NEUROBIOLOGIA EMOCJI http://www.patomorfologia-cmuj.pl/sites/default/files/12L%20Wyk%C5%82ad%20Neurobiologiczne%20podstawy%20emocji%20emocjonalne%20serce%20w%20m%C3%B3zgu.pdf