Osobowość, stres i zdrowie

W zdrowym ciele zdrowy duch lub zdrowy duch w zdrowym ciele. Czy nasza osobowość może mieć wpływ na nasze choroby? A może odwrotnie - choroby mogą zmieniać naszą osobowość? Jaki jest związek między psyche (naszym umysłem) a somą (naszym) ciałem? Zapraszam do podróży w głąb zagadnień związanych z psychosomatyką. 

Jak to się zaczęło

Badania nad wpływem psychiki na zdrowie człowieka, to stosunkowo nowy kierunek badań w psychologii. Wszystko zaczęło się od Helen Flanders Dunbar w latach 30 XX w., która skategoryzowała tzw. "osoby wieńcowe" czyli osoby impulsowe, wybuchowe, nastawione na cel zawodowy, które często chorowały na problemy z sercem. Anegdota mówi, że za odkrycie jest odpowiedzialny tapicer, który wymieniając poszycie na kanapie pacjentów w gabinecie, zauważył, że oparcia są nadmiernie wytarte.

Pierwsze koncepcje psychosomatyczne nawiązywały do koncepcji Freuda. Helen Dunbar twierdziła, że określony profil osobowości sprzyja rozwojowi określonej choroby. Inni badacze wskazywali na traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa, takie jak utrata więzi z rodzicami.

Dalszy rozwój dziedziny psychosomatyki nastąpił w latach 70. XX w. kiedy to powstała psychologia zdrowia czyli dziedzina mówiąca o tym, jak polepszyć i utrzymać stan zdrowia osoby zdrowej.

W latach 80 XX w. Franz-a Alexander poprawił metodologię badań związanych z zagadnieniami psychosmoatycznymi oraz podjął próbę połączenia obydwu nurtów.  

Według Alexadnra powstanie choroby jest uwarunkowane:

• specyficzną konstelacją cech osobowości i nieświadomym konfliktem okresu dzieciństwa
• sytuacją, bezpośrednio przed zachorowaniem - reaktywacja starego konfliktu
• konstytucjonalną (najczęściej wrodzoną) słabością danego narządu.

 Dzięki takiemu połączeniu powstała wieloczynnikowa koncepcja chorób psychosomatycznych, w której wyróżnia się następujące czynniki wywołujące choroby:

• dziedziczna konstytucja
• przebieg ciąży i urazy porodowe
• choroby przebyte w okresie niemowlęcym zwiększające podatność narządów na czynniki szkodliwe
• rodzaj opieki i warunki niemowlęce
• urazy - fizyczne, emocjonalne w niemowlęctwie i w dzieciństwie
• klimat rodzinny, osobowość rodziców, rodzeństwa
• późniejsze urazy fizyczne
• doświadczenia emocjonalne w relacjach z bliskimi i w pracy zawodowej
• konflikty swoiste dla danej choroby, początek w nieświadomym konflikcie, powstaje specyficzna  konstelacja cech osobowości
• sytuacja trudna reaktywująca stary konflikt, powstaje nowy konflikt
• czynnik x czyli konstytucjonalnie słabość narządu.

Powstaje pytanie. Skoro mamy tyle czynników to co decyduje o naszym zachowaniu? Właściwości osoby czy sytuacja? Czasem większe znaczenie mają dyspozycje osoby a czasem większe znaczenie sytuacja. Np. w przypadku depresji możemy mówić o pewnej dyspozycji osoby i powstałej w związku z tym depresji endogennej, a w innej sytuacji czynniki sytuacyjne które wywołują depresję reaktywną. 

Najczęściej jednak znaczenie ma interakcja między dyspozycjami osoby i sytuacją. 

Związek osobowości ze zdrowiem i chorobą

Aby być do końca sprawiedliwą, należy wspomnieć, że badania nad chorobami psychosomatycznymi są głównie badaniami korelacyjnymi. Co oznacza, że nie wiemy co jest przyczyną a co skutkiem. Wiemy tylko, że istnieje zależność pomiędzy wymiarem zdrowia psychicznego (oraz jego dysfunkcji) a zdrowiem fizycznym (i chorobami). 

Czy osobowość może się zmienić pod wpływem choroby. Oczywiście, np przy nowotworach może wystąpić poczucie bezradności. 

Czy choroba może powodować zmiany w nastroju? Tak. Długo nieleczona dystymia zmienia nasz nastrój. Odpowiedni artykuł jest tutaj: Dysthymia: a review of pharmacological and behavioral factors0

Czy depresja może osłabić nasz układ odpornościowy? Jak najbardziej. Odpowiedni artykuł jest tutaj: The Innate Immune Receptors TLR2/4 Mediate Repeated Social Defeat Stress-Induced Social Avoidance through Prefrontal Microglial Activation

Wpływ depresji na organizm ludzki jest dużo poważniejszy, niż to się wydaje. Wraz z depresją są skojarzone takie dolegliwości jak:

• podniesione ryzyko ataków serca
• podniesiony próg odczuwania bólu np. występujące bóle głowy lub pleców, które nie mają swojego odzwierciedlenia w badaniach klinicznych
• zwężone naczynia krwionośne które podnoszą ryzyko wystąpienia choroby wieńcowej
• obniżenie odporności organizmu
• bezsenność
• problemy z pamięcią i decyzyjnością gdyż depresja uwalnia specyficzne białko zapalne blokujące odpowiednie obszary mózgu
• zaabsorbowanie śmiercią
• wahania wagi - głodzenie się lub objadanie
• obniżenie zainteresowania życiem seksualnym
• zmęczenie

Jak możemy zauważyć, depresja jest dużo poważniejszym schorzeniem, niż się wszystkim wydaje. 

W badaniach nad wpływem osobowości na zdrowie stosuje się cztery główne kategorie korelacyjne:

• osobowość jako kategoria choroby
• osobowość jako wrodzona podatność do choroby
• pewne cechy osobowości wpływające na zdrowie, jak np. tendencja do zamartwiania się
• osobowość wpływająca na zachowania pro/antyzdrowotne jak np. stosowanie środków psychoaktywnych czy objadanie się

Właściwości osobowości sprzyjające chorobie

Stres

Stres to termin używany bardzo powszechnie i dla większości oznacza zjawisko negatywne. Badania nad stresem głównie skupiają się na jego negatywnych aspektach, podkreślając jego rolę jako czynnika wpływającego na pogorszenie sprawności i efektywności funkcjonowania w różnych sferach życia człowieka. 

W tym aspekcie stres traktuje się jako jeden z ważniejszych czynników prowadzących do zaburzeń w stanie zdrowia. Jednakże najważniejsze znaczenie ma, jak człowiek radzi sobie ze stresem, gdyż radzenie sobie ze stresem może być uwarunkowane osobowościowo. 

Ważnym zagadnieniem jest, że natężenie stresu oraz czas trwania stresu to są dwa różne wymiary osobowościowe, których nie należy ze sobą mylić. 

Zgodnie z teorią Selye (1977 r) nie każdy stres jest szkodliwy. Selye wyróżnia tutaj dwa poziomy:

• eustres - stres dobry, budujący, konstruktywny
• dystres - stres szkodliwy, destruktywny

Najważniejsze jest osiągnięcie optymalnego poziomu stresu aby odczuwać optymalne pobudzenie. 

Zależność pomiędzy eustresem, dystresem a zdrowiem prezentuje poniższy wykres.

Wielka Piątka

Tak oto dochodzimy do słynnej Wielkiej Piątki osobowości według Costa i McCrae (2005 r), którzy twierdzą, że osobowość człowieka można opisać na pięciu wymiarach, jakimi są:

1. Stabilność emocjonalna (neurotyczność)
2. Ekstrawersja
3. Otwartość na doświadczenie
4. Ugodowość
5. Sumienność 

Z wielkiej piątki badacze wykazali, że największy wpływ na determinowanie powstawania chorób ma stabilność emocjonalna (neurotyczność) oraz ugodowość. Pozostałe wymiary determinują nam zdrowie.

Neurotyczność a stan zdrowia

Neurotyczność obejmuje sześć formalnie wyróżnionych składników. Są to:

• lęk czyli tendencja do reagowania napięciem, strachem, nerwowość i skłonność do zamartwiania się
• agresywna wrogość czyli tendencja do doświadczania gniewu i irytacji, choć niekoniecznie wyrażana na zewnątrz
• depresyjność czyli tendencja do doświadczania poczucia winy, smutku, bezradności i samotności
• impulsywność czyli niezdolność do kontrolowania pragnień i popędów
• nadwrażliwość czyli podatność na stres
• nadmierny samokrytycyzm czyli lęk społeczny

Negatywna emocjonalność jest najsilniejszym wyznacznikiem stanu zdrowia spośród Wielkiej Piątki. Osoby wysoko neurotyczne silniej doświadczają dolegliwości fizycznych i nieprzyjemnych objawów związanych z samopoczuciem i jakością życia. 

Wykazano istnienie pozytywnego związku neurotyczności z chorobą wieńcową czy innymi dolegliwościami kardiologicznymi, chorobami układu trawiennego, chorobami nowotworowymi czy poczuciem wyczerpania.

U osób zakażonych wirusem HIV lub chorujących na nerki neurotyczność przyspieszała i nasilała objawy chorobowe.

Syndrom wypalenia zawodowego również sprzyja osobom neurotycznym.

U osób wysoce neurotycznych zaobserwowano angażowanie się w zachowania niekorzystne dla zdrowia jak palenie, objadanie się, nadużywanie środków psychoaktywnych czy alkoholu.  

Ugodowość a stan zdrowia

Ugodowość obejmuje sześć formalnie wyróżnionych składników:

• zaufanie czyli przekonanie, że inni mają uczciwe intencje vs. że mają nieuczciwe intencje
• prostolinijność lub inaczej prostoduszność, naiwność społeczna vs. manipulowanie innymi
• altruizm czyli tendencja do koncentrowania się na potrzebach innych vs. egocentryzm
• ustępliwość czyli sposób reagowania na konflikty interpersonalne vs. rywalizacja
• skromność czyli realistyczny stosunek do samego siebie vs. narcyzm lub wyższość
• skłonność do rozczulania się czyli przejawianie uczuciowości do innych vs. racjonalność, rzeczowość.

W wymiarze ugodowości badacze zaobserwowali, że niska ugodowość jest czynnikiem ryzyka chorób wieńcowych. Osoby o niskiej ugodowości przejawiają wyższy poziom ciśnienia krwi oraz silniejsze objawy choroby niedokrwiennej serca (zawał). Tak, zawał jest przechodzony bardziej gwałtownie. 

W 2007 roku odkryto, że niska ugodowość wiąże się z chorobą wrzodową i łuszczycą. 

Cyniczna wrogość traktowana jest jako ryzyko zawału serca. 

Wysoka ugodowość jest związana z wypieraniem negatywnych emocji i jest elementem charakterystycznym dla osobowości typu C (opisana niżej) i może stanowić ryzyko chorób nowotworowych. 

Pozostałe wymiary Wielkiej Piątki a stan zdrowia

Wykazano, że sumienność i ekstrawersja są związane ze zdrowiem.

Najmniejszy wpływ na zdrowie lub jego brak ma otwartość na doświadczenie. 

W terapii psychologicznej połączenie wysokiej neurotyczności i niskiej sumienności oraz niskiej ugodowości może być predyktorem braku postępów w terapii. 

Inne właściwości sprzyjające chorobom

Innymi właściwościami, które sprzyjają chorobom są:

• Temperament rozumiany jako kombinacja cech wrażliwości sensorycznej, reaktywności emocjonalnej, wytrzymałości, aktywności, żwawości i perseweratywności, wg. Strelau (2006)
  • Mężczyźni cierpiący na chorobę wieńcową charakteryzowali się wysoką reaktywnością emocjonalną
  • Depresyjność i niska aktywność oraz wysoka reaktywność emocjonalna charakteryzowała osoby cierpiące na nowotwór płuc
  • Wysoka reaktywność emocjonalna wpływała na zawał serca poprzez depresyjność i wrogość.
• Aleksytymia czyli ślepota emocjonalna, niezdolność do werbalizacji emocji, odróżnienia pobudzenia fizjologicznego od emocji, ubóstwo życia wyobrażeniowego
  • Może wiązać się z odczuwaniem przewlekłego bólu i trudnościami funkcjonowania układu oddechowego
  • Osoby z chorobą niedokrwienną serca cechują się ubóstwem wrażeń a osoby z chorobą wrzodową deficytem wglądu w życie emocjonalne. 

Wzory zachowań A, C i D

Wzór zachowań typu A  - osobowość sercowa

Wzór zachowań typu A został opisany przez Friedman-a (1977, 1984) i Prince (1985)

Obejmuje on następujące typy zachowania:

• ogólnie uwalnia energię, czujność i pewność siebie
• mocno ściska dłoń przy powitaniu i chodzi żwawym krokiem
• głośno i/lub energicznie mówi
• zwięzła mowa, skrótowe odpowiedzi
• urywa wypowiedzi (błędy w wymowie końcowych sylab lub słów)
• mowa szybka, przyśpieszenie mówienia, zwłaszcza pod koniec długiego zdania
• wybuchowa, gwałtowna mowa (z naciskiem na poszczególne słowa - wymawianie z emfazą) używanie słów wyrażających przysięgę
• przerywanie rozmówcy zanim on skończył swoją wypowiedź
• ponaglanie rozmówcy poprzez używanie form: tak, tak, mhm, prawda prawda, potakiwanie głową wyrażającą zgodę na to, co mówi druga osoba
•  gwałtowne reakcje na pytania dotyczące przeszkód w szybkim załatwianiu spraw (np. zbyt wolno jadące samochody, kolejka zmuszająca do czekania)
• używa zaciśniętej pięści lub wskazuje palcem na rozmówcę aby podkreślić to, co mówi
• częste westchnienia zwłaszcza w przypadku pytań odnośnie pracy (konieczne jest odróżnienie tego zachowania od westchnień osoby depresyjnej)
• wrogość skierowana do prowadzącego lub tematu poruszanego w czasie wywiadu
• często niespodziewanie i z naciskiem odpowiada jednym słowem na Twoje pytanie (np. Tak, Nigdy, Definitywnie, Absolutnie) 

Western Collaborative Group Study - podłużne badania ośmioletnie przeprowadzone na 3,500 mężczyzn w wieku 39-59 lat bez objawów choroby wieńcowej. Pod koniec badania u 70 badanych stwierdzono objawy choroby wieńcowej. Okazało się, że 77% z nich prezentowało Wzór Zachowań A !! CORONARY HEART DISEASE MORTALITY IN THE WESTERN COLLABORATIVE GROUP STUDY: FOLLOW-UP EXPERIENCE OF 22 YEARS

Podsumowanie

Tak często bagatelizujemy nasze zdrowie psychiczne, umniejszając jego rolę w naszym ogólnym dobrostanie. Nie dbamy o równowagę emocjonalną, wyciszenie się po ciężkim dniu w pracy, dobre samopoczucie, porządne relacje czy choćby dobrej jakości sen. Tymczasem konsekwencje takich zaniedbań wyraźnie odbijają się na naszym zdrowiu fizycznym prowadząc do różnego rodzaju chorób, których podłożem możemy być my sami, nasz styl życia. Łatwiej jest pójść na siłownię czy basen, zadbać o nasze ciało, bo tego uczyliśmy się na lekcjach WF w szkole, ale nikt nas nie nauczył, jak zadbać o nasze wewnętrzne Ja. Teraz jest moment aby poszukać czegoś co nas wspiera i pozwala się wyciszyć. Może to być medytacja, dobra muzyka, spacer po parku czy inna aktywność relaksująca. Może zamiast kolejnego kubka kawy weźmiesz kubek wody...

Chciałam Was zostawić ze zmodyfikowanym przesłaniem wynikającym z badań korelacyjnych:

W zdrowym ciele zdrowy duch,

a zdrowy duch ma zdrowe ciało.