Jakiej jesteś płci?

Jakie są pierwsze słowa jakie słyszymy po narodzinach? "To chłopiec" albo "to dziewczynka". Okazuje się, że takie proste określenie nie jest do końca prawidłowe. Zapraszam w podróż do świata ludzkiej płciowości, która nie jest prosta i może zburzyć Twoje dotychczasowe przekonania na temat rozumienia płci. 

 

 

 

 

 

 

Ile mamy wyznaczników płci?

„Nie lubię mieszkańców Niderlandów, bo oni tam mają tysiące płci. Mój dziadek umarł w obozie nie po to, aby tolerować jakieś dziwactwa.”

Takim cytatem przywitała mnie dziewczyna mojego dobrego przyjaciela. Warto usystematyzować pewną wiedzę. Mamy następujące wyznaczniki płci:

• płeć genetyczna,
• płeć gonadalna,
• płeć gonadoforyczna,
• płeć zewnętrznych narządów płciowych
• płeć psychologiczna, 
• płeć fenotypowa/somatyczna, 
• płeć hormonalna,
• płeć metaboliczna
• płeć móżgowa,
• płeć metrykalna. 

W szkole, na lekcjach biologii uczymy się, że geny to wszystko, co musimy wiedzieć o płci. To nie jest pełny obraz. W skrócie opiszę wszystkie wyznaczniki płci. 

Płeć genetyczna

Płeć genetyczna jest odpowiednią identyfikacją genów, która koduje naszą płeć. Ludzki genom posiada 23 pary chromosomów czyli łącznie 46 chromosomów. Typowo przyjmuje się, ze chromosom Y koduje płeć męską, jednak nie cały chromosom bierze udział w tym procesie a tylko fragment nazwany SRY.  Płeć genetycznie męska oznaczana jest przez parę chromosomów XY lub bardziej pełny zapis 46XY a płeć genetycznie żeńska oznaczana jest przez parę chromosomów XX lub 46XX. Pełen zapis pozwala na dokładniejsze opis występowania wszystkich par chromosomów, który będzie potrzebny później. 

Płeć gonadalna

Płeć gonadalna to określenie stosowane przy opisywaniu gonad rozrodczych czyli dla chłopców są to jądra a dla dziewczynek są to jajniki. Mówimy tutaj o płci gonadalnie męskiej lub gonadalnie żeńskiej.

Płeć gonadoforyczna

Płeć gonadoforyczna czyli płeć wewnętrznych narządów płciowych określana jest poprzez istnienie rozwiniętych nasieniowodów u mężczyzn lub jajowodów, macicy i wewnętrznej części pochwy u kobiet. 

Płeć zewnętrznych narządów płciowych

Płeć zewnętrznych narządów płciowych to wymiar najbardziej „naoczny”, decydujący najczęściej o tym, czy nowo narodzone dziecko określa się jako chłopca czy dziewczynkę.

Płeć psychologiczna

Najbardziej złożony aspekt płci to tożsamość płciowa inaczej nazwana płcią psychologiczną. Jest to jeden z podstawowych fragmentów naszej osobowości i świadomości własnego Ja. Rodzimy się z podstawowym poczuciem tożsamości płciowej jednakże ostatecznie kształtuje się dopiero w okresie dojrzewania i raz ukształtowana, nie podlega zmianie. Płeć psychologiczna wynika z ukształtowania pierwotnych struktur mózgu i jest głęboko związana z budową neuronów jak i z budową samego mózgu. Mózg kobiety jest zbudowany inaczej od mózgu mężczyzny i ma neurony uwrażliwione na estrogen i jego pochodne, podobnie jak mózg mężczyzny jest również inaczej zbudowany od mózgu kobiety i ma neurony uwrażliwione na testosteron. Płeć psychologiczna nie jest podatna na kształtowanie społeczne, kulturowe, czy modelowanie behawioralne, gdyż wcześniej czy później jednostka zacznie przejawiać zachowania typowo przypisywane dla danej płci, którą odczuwa.

Płeć fenotypowa / somatyczna

Płeć fenotypowa wynika z oceny zewnętrznej budowy ciała. Jest to po prostu wygląd kobiecy, męski lub agender (nie mająca charakterystyk danej płci). Ocenie podlegają różne aspekty typowo przypisane dla danej płci jak np.: piersi u kobiet, wcięcie w talii, rozłożenie tkanki tłuszczowej w ciele, ogólny kształt twarzy, charakter i kształt owłosienia na ciele w okolicach głowy, twarzy czy zewnętrznych narządów płciowych lub nawet całego ciała, proporcje obwodu klatki piersiowej do miednicy itd.  

Płeć hormonalna

Płeć hormonalna jest ustalana na podstawie stężeń hormonów płciowych w organizmie człowieka. Oznaczany jest odpowiednio poziom testosteronu i jego pochodnych androgenów, dla mężczyzn i poziom estrogenu i prolaktyny dla kobiet. Warto nadmienić, że oba organizmy, zarówno męski jak i żeński produkują oba rodzaje hormonów czyli organizm męski produkuje również estrogen jak i kobiety produkują testosteron. Oba hormony płciowe są potrzebne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, jednakże ich stężenie jest inne u kobiet i mężczyzn. Hormonalna Terapia Zastępcza (z pol. HTZ  lub z ang. HRT – Hormone Repleacment Terapy) ma na celu uzupełnienie braków odpowiednich hormonów płciowych do poziomu prawidłowego dla danego organizmu. 

Płeć metaboliczna

Płeć metaboliczna dotyczy odrębności systemów enzymatycznych u obu płci, co wiąże się ściśle z działaniem hormonów płciowych. Raz uruchomiony system enzymatyczny dalej funkcjonuje bez potrzeby hormonów płciowych, one są potrzebne tylko do uruchomienia odpowiedniego układu. Na czym polegają różnice, przykładowo: kobiety mają niższą spoczynkową przemianę materii (zużywają o około 3,6% mniej tlenu niż mężczyźni) oraz o 6 % niższe stężenie potasu w surowicy krwi. Serce kobiet bije szybciej a siła mięśniowa jest mniejsza oraz występuje niższa zdolność do neutralizacji kwasu mlekowego w mięśniach po wysiłku. Oznacza to, że kobiety szybciej się męczą i gorzej regenerują po intensywnym wysiłku.

Płeć mózgowa

Płeć mózgowa to są typowe, dla dane płci, zmiany w mózgu, które powstają pod wpływem hormonów płciowych. Przykładowo, kobiety mają mniejsze mózgi ale pracują one wydajniej, są bardziej pofałdowane a sama kora mózgowa jest, w niektórych obszarach grubsza nawet o 0,5 mm. Biorąc pod uwagę, że średnia grubość kory mózgowej waha się od 1,5 do 4,5 mm, każde dodatkowe 0,5 mm jest wyjątkowo cenne. Kobiety mają również większe podwzgórze, które wiąże się z innym rodzajem przepływu informacji oraz inną organizację przetwarzania informacji. 

Płeć metrykalna

Płeć metrykalna jest ustalana w momencie urodzenia na podstawie oceny zewnętrznych narządów płciowych noworodka, sporządzanej przez lekarza położnika, który wystawia akt urodzenia. Przy urodzeniu oceniane są tylko zewnętrzne gonady rozrodcze czyli penis u chłopców oraz wargi zewnętrzne czyli brak penisa u dziewczynek. Warto zwrócić uwagę, że brany jest tylko ten jeden czynnik do oceny płci co oznacza, że oznaczenie płci metrykalnej jest wtórne w stosunku do pozostałych cech pierwotnych. W przypadku problemów z oceną narządów, wykonywane są dodatkowe badania umożliwiające lepszą identyfikację noworodka. Niestety, proces ten jest podatny na błędy, o czym powiem przy opisywaniu zaburzeń. 

Podsumowanie

Jeżeli wszystkie wyznaczniki płci są zgodne, mamy przedstawiciela płci męskiej lub płci żeńskiej. W zależności od różnych źródeł, statystycznie 96-97% społeczeństwa rodzi się ze zgodnością płciową w obszarze wymienionych wyznaczników.  Od 3 do 4% społeczeństwa rodzi się z niezgodnością płciową. 

Podstawy rozwoju człowieka

Aby lepiej zrozumieć, jakie mogą wystąpić zaburzenia w identyfikacji płci, przedstawię cykl rozwojowy człowieka.

Cykl rozwojowy

Uczono nas, że płeć zależy od poczęcia przez nasze geny. Ludzie mają w sumie 23 pary chromosomów i jedną parę chromosomów płciowych. Mężczyźni to chromosomy XY. Kobiety są chromosomami XX. Jeden chromosom pochodził z jaja mamy, i zawsze jest to chromosom X. Drugi z nasienia taty jest chromosomem X lub Y. Czynniki determinujące naszą płeć zaczynają się już w momencie zapłodnienia. Jeśli plemniki niosące chromosom X zapłodnią jajo, zostanie poczęta dziewczynka. Jeśli plemniki niosące chromosom Y zapłodnią jajo, zostanie poczęty chłopiec.

Płeć powinna być prosta, ale czasami XX i XY nie opowiadają całej historii.

Aby to zrozumieć, wróćmy do biologii. Dzisiaj naukowcy odkrywają nowe zawiłości w biologicznym rozumieniu płci. Na początku embrion nie ma płci. Każdy zarodek może uformować zarówno męskie, jak i żeńskie genitalia, organy ostatecznie różnicują się, stając się męskimi lub żeńskimi narządami płciowymi. Oznacza to, że wszystkie nasze narządy płciowe pochodzą z tych samych podstaw:

• Fallus rozwinie się w penisa lub łechtaczkę,
• Fałdy narządów płciowych rozwiną się w mosznę lub wargi sromowe.
• Wewnątrz brzucha gonady staną się albo jądrami, albo jajnikami.

Są dwa zestawy przewodów płciowych:

• Jeden z zestawów to przewody Müllera, one albo się zdegenerują, lub rozwiną się w jajowody, macicę i górną część pochwy.
• Kolejnym zestawem są przewody Wolffa,  albo rozwiną się w najądrza, nasieniowody, pęcherzyk nasienny i przewody wytryskowe lub degenerują się.

Ale możemy wyraźnie odróżnić chłopców i dziewczęta, po prostu patrząc między ich nogi. Co tu działa? Gen SRY na chromosomie Y powoduje rozwój zarodka jako mężczyzna. Proces rozpoczyna się w 7 tygodniu ciąży. Gen SRY aktywuje się sygnalizując produkcję mężczyzny, Sprawia, że gonady zamieniają się w jądra. Jądra wydzielają męskie hormony, z których najważniejszym jest testosteron, i produkuje hormon anty-Müllerowski, AMH. Testosteron spowoduje, że fallus zacznie przemianę w penisa. I sprawia, że przewody Wolffa przekształciły się w najądrza, nasieniowody, pęcherzyk nasienny i przewody wytryskowe zaś AMH zatrzyma rozwój macicy i jajowodów.

Ponieważ genetycznie żeński zarodek nie ma genu SRY, gonady zamieniają się w jajniki. Bez testosteronu i AMH, rozwiną się narządy żeńskie. 

Zmiany któregokolwiek z tych procesów mogą powodować zaburzenia rozwoju płci (DSD), dawniej nazywane warunkami interseksualnymi.

Podczas gdy chromosomy determinują płeć, hormony mogą wpływać na rozwój płciowy płodu.

Podsumowanie

Geny czy może jednak hormony? Dzisiejsza wiedza na temat rozwoju człowieka mówi, że geny działają do 7 tygodnia ciąży, kiedy wytworzą się gonady i zaczną produkować odpowiednie substancje hormonalne. Wówczas hormony przejmują sterowanie dalszym rozwojem zarodka. Jest to bardzo ważny wniosek, gdyż stoi on w sprzeczności do ogólnie przekazywanej wiedzy na temat rozwoju płciowego człowieka.  

Zaburzenia w identyfikacji płci.

Rozwój zarodka jak i ludzkiej seksualności jest narażony na wiele zjawisk, które mogą go zaburzyć. 

Zaburzenia płci genetycznej

Najprostszy podział na płeć u ludzi dokonuje się na podstawie ich kariotypu. Płeć chromasomalną mężczyzn wyznacza kariotyp 46XY a u kobiet 46XX. 

Już na tym poziomie mogą zdarzyć się niespodzianki skutkujące tym, że osoba 46XX może być pod każdym względem (biologicznym, psychologicznym i społecznym) mężczyzną a osoba 46XY – kobietą. 

Może się tak stać, gdyż nie cały chromosom Y determinuje płeć męską, lecz jedynie jego mała cześć, tzw. gen SRY – gen znajdujący się zazwyczaj na chromosomie Y, kodujący białko determinujące rozwój jąder. Gdy u kogoś rozwiną się jądra, wówczas organizm dostaje dawki testosteronu, pozwalające uzyskać typowo męskie owłosienie, budowę ciała i masę mięśniową. 

Gen SRY może się czasem pojawić także na chromosomie X, i wówczas osoba XX będzie rozwijała się w kierunku fenotypowo (czyli z wyglądu) męskim. Tę zmianę nazywamy syndromem de la Chapelle. Osoby takie mogą mieć całkowicie męską budowę ciała (wraz z normalnej wielkości penisem i jądrami) lub ich budowa (w tym budowa genitaliów) może być na kontinuum między męską a kobiecą (np. mikropenis lub przerośnięta łechtaczka, zarówno kobiece, jak i męskie narządy płciowe wewnętrzne itd.). Zazwyczaj w zależności od budowy ciała tożsamość płciowa jest bardziej męska lub żeńska. 

Także osoby XY gen SRY może ulec mutacji i wówczas osoba będzie się rozwijała w kierunku żeńskim. Ten syndrom nazywamy zespołem Swyera. Osoby z tym zespołem mają żeńskie wewnętrzne narządy płciowe (pochwę, macicę i jajowody), nie posiadają jednak jajników a więc nie miesiączkują. Zazwyczaj mają żeńską tożsamość płciową czyli czują się kobietami. 

Oprócz przesunięć lub mutacji genu SRY, na poziomie płci chromosomalnej może pojawić się więcej odstępstw od klasycznego podziału na XX i XY. 

Zgodnie z konwencją medyczną, przyjęło się określać osoby nieposiadające chromosomu Y jako „płci żeńskiej” (X, XX, XXX) a posiadające chromosom Y jako płci męskiej (XY, XXY, XYY). Jednak już wiemy, że obecność chromosomu Y nie oznacza automatycznie rozwoju jąder, a sam rozwój jąder nie wyznacza automatycznie rozwoju płciowego i męskiej tożsamości płciowej. 

Uznanie posiadania chromosomu Y za wskaźnik męskiej płci, a jego brak za wskaźnik żeńskiej płci jest więc arbitralne i może zwodzić na manowce.

Każdy zestaw chromosomów płciowych stanowi odrębną kategorię płciową, co XX czy XY, więc więc odrębną płcią chromosomalną. 

Przykładowo:

• 45X – zespół Turnera, 1 na 2000-2500 urodzeń, tożsamość płciowa żeńska jednak brak pokwitania i płodności u większości dziewczynek z 45X.
• 47XXY  - zespół Klinefeltera, 1 na 500-1000 urodzeń rozpoznanych jako chłopcy, najczęściej niewykrywany przed wiekiem dorastania lub dorosłości, gdzie wykrycie często związane jest z próbą leczenia niepłodności lub ze zbyt słabymi oznakami dojrzewania. W zespole Klinefeltera zdarza się kombinacja 46XX, ale bardzo rzadko.
• 47XXX – 1 na 1000 urodzeń dzieci rozpoznawanych jako dziewczynki, często nieodróżnialnych od osób 46XX
• 47XYY – 1 na 1000 urodzeń dzieci rozpoznanych jako chłopcy, typowy rozwój i płodność, średnio nieco wyższy wzrost niż u 46XY
• 48XXYY – wysoki wzrost, męska tożsamość, niepłodność i częsta niesprawność intelektualna. 
• 4.2 Zaburzenia płci gonadalnej

Istnieją zespoły chorobowe, które sprawiają, że gonada nie rozwija się wcale lub rozwija się w sposób nieprawidłowy i nie pełni swoich funkcji. Tak dzieje się zazwyczaj w zespole Klinefeltera i zespole Turnera. Przy agnezji (całkowitym zaniku gonad), bez względu na chromosomy, płeć gonadalna jest nie do określenia. 

Zaburzenia płci gonadoforycznej

Zaburzenia płci gonadoforycznej powodują, że u części osób wykształcają się zarówno kobiece jak i męskie wewnętrzne narządy płciowe, np. u osób XY nie zanikają przewody Mullera, z których wykształcają się żeńskie wewnętrzne narządy płciowe, a u części osób nie wytwarza się żaden system.

Takim zaburzeniem jest zespół Mayer-Rokitansky-Kuster-Hauser, występujący u kobiet, u których nie rozwinął się przewód Mullera, a zanikł przewód Wolffa, a więc osoby te nie mają macicy i wewnętrznej części pochwy. Posiadają jednak jajniki (płeć genetyczna i gonadalna nie jest zakłócona). Co ciekawe, możliwy jest u nich przeszczep macicy, dzięki czemu mogą urodzić własne, biologiczne dziecko. 

Zaburzenia płci zewnętrznych narządów płciowych

Penis i łechtaczka pochodzą z tych samych tkanek zarodkowych, a na ich rozwój mają wpływ hormony samego płodu i wrażliwość na nie, jak i hormony pochodzące z zewnątrz. Część dziewczynek może urodzić się z tak dużą łechtaczką, że przypomina penisa, a chłopcy z mikropenisem i brakiem worka mosznowego. W takich przypadkach przeprowadza się dokładniejsze badania genetyczne. 

Zaburzenia płci psychologicznej

Transseksualizm, oznacza niezgodność między odczuwaną płcią psychiczną (tożsamością seksualną) a innymi determinantami płci odbieranymi jako obce, przynależne do płci przeciwnej.

Płeć mózgu wynikająca z jego budowy i funkcjonowania pozostaje w sprzeczności z płcią somatyczną, genetyczną, gonadalną, hormonalną i ustaloną administracyjnie, w chwili utworzenia aktu urodzenia, płcią metrykalną. 

Odczuwana płeć jest skutkiem własnej identyfikacji danego człowieka jako kobiety lub mężczyzny i chęci pełnienia odpowiednich ról płciowych w ich życiu społecznym i seksualnym. Transseksualny mężczyzna czuje się uwięziony w ciele kobiety i na odwrót, transseksualna kobieta czuje się uwięziona w ciele mężczyzny. 

Mimo ogromnego rozwoju medycyny do dnia dzisiejszego nie udało się znaleźć odpowiedzi na pytanie o przyczyny zaburzeń identyfikacji płci. Brano pod uwagę czynniki biologiczne, kulturowe czy środowiskowe, ale ostatecznie nie potwierdzono ich jednoznacznej roli sprawczej. Aktualnie uważa się, iż jest to charakter wieloczynnikowy; poza czynnikami genetycznymi czy neurorozwojowymi obejmuje wpływ czynników środowiskowych w płodowym okresie rozwoju. 

To, co wydaje się pewne – to różnice anatomiczne mózgu osób transpłciowych i nietranspłciowych. Widoczne są one w badaniach sekcyjnych mózgów osób transseksualnych. Dotyczą m.in. zgrubienia kory mózgu i są charakterystyczne dla kobiet i dla osób M/K (mężczyzna/transkobieta) a niestwierdzone u mężczyzn i osób K/M (kobieta/transmężczyzna). 

Zaburzenia płci fenotypowej / somatycznej

Na wygląd wpływ mają wszystkie wymienione wymiary płci czyli geny, hormony, gonady itd., jak również świadoma decyzja osoby, polegająca np. na zażywaniu określonych hormonów, zmieniających rozkład tkanki tłuszczowej, masę mięśniową, zarost itd. 

Zaburzenia płci hormonalnej

U kobiet, zazwyczaj jest mniejsza produkcja androgenów (w tym testosteronu) niż u mężczyzn, za to większa estrogenu i progesteronu. Jednak są sytuacje, w których kobieta 46XY bez SRY produkuje bardzo dużo testosteronu w naturalny sposób. Takim zaburzeniem jest przerost kory nadnerczy u dziewcząt. Prowadzi on do wirylizacji (czyli zmaskulinizowana) ciała, w wyniku czego dziewczynki rodzą się z nieprawidłowo rozwiniętymi zewnętrznymi narządami płciowymi.

U dziewcząt z tym zaburzeniem łechtaczka jest często przerośnięta, a wargi sromowe mogą być zrośnięte i przypominać szew mosznowy u mężczyzn. W mniejszej części przypadków dziewczynka rodzi się z penisem, który w późniejszym życiu jest zdolny do erekcji i odbywania stosunków seksualnych. Wówczas pochwa również jest całkowicie zarośnięta. 

Innym zaburzeniem jest niedobór 5-alfa-reduktazy (5ARD), enzymu, który przekształca testosteron w DHT (dihydrokortykotestosteron – formę testosteronu). DHT jest niezbędny do rozwoju zewnętrznych męskich narządów płciowych. Dlatego w tym schorzeniu osoba z chromosomami męskimi (XY) ma ciało, które przed okresem dojrzewania wydaje się kobiece. Po rozpoczęciu dojrzewania organizm produkuje inne enzymy aktywujące testosteron, a ciało nabiera męskiego wyglądu, przy czym moszna i penis osiągają zwykle typową lub prawie typową wielkość. 

Jeżeli 5ARD zostanie zdiagnozowany w młodym wieku, dziecko jest często wychowywane jako chłopiec. Zaburzenie dotyka wyłącznie osoby z chromosomem Y, czyli genetycznych mężczyzn. Osoby z tym schorzeniem są płodne, zdolne do ojcostwa, ale mogą być wychowywane jako kobiety, ze względu na sfeminizowane genitalia w momencie urodzenia.

Kolejnym schorzeniem z pogranicza genetyki i hormonów jest całkowity zespół niewrażliwości na androgeny (z ang. CAIS – Complete Androgene Insensitive Syndrome), nazywany również zespołem Morisa, który dotyka osób z genotypem XY (u osób z genotypem XX nie miałby szczególnych konsekwencji zdrowotnych). W zespole CAIS osoba ma wykształcone jądra (ma działający fragment SRY), jednak nie schodzą one do worka mosznowego, lecz zostają w jamie brzusznej. Jądra te syntetyzują męskie hormony płciowe: testosteron i DHT, jednak wada genetyczna powodująca całkowitą niewrażliwość komórek na te hormony powoduje domyślnie kobiecy rozwój, w tym rozwój warg sromowych i łechtaczki – penis i moszna nie powstaną. 

Jednocześnie produkowany przez jądra hormon antymullerowski (AMH) przyczynia się do tego, że nie powstają jajowody, macica i górna część pochwy. Powstaje natomiast zewnętrzna część pochwy, umożliwiająca odbywanie stosunków płciowych

Osoby z całkowitą niewrażliwością na androgeny, pomimo tego, że są genetycznymi mężczyznami, wyglądają jak kobiety (mają rozwinięte piersi, zdolne do karmienia, a owłosienie, sylwetka i rysy twarzy są kobiece) i czują się kobietami. 

Osoby dotknięte CAIS dowiadują się o swojej przypadłości zazwyczaj w okresie pokwitania, gdyż brak macicy uniemożliwia im miesiączkowanie. 

Zaburzenia płci metrykalnej

Przy tak wielu wyznacznikach i zaburzeniach, można jasno stwierdzić, że proces oznaczania płci metrykalnej tylko na podstawie oceny zewnętrznych narządów płciowych, może być mylący i niedokładny. Tym niemniej niewłaściwe oznaczenie płci w momencie urodzenia, bardzo często definiuje jakąś część życia człowieka i, w warunkach polskich, jest bardzo trudne do skorygowania. 

Płeć metrykalna jest wtórna w stosunku do wyżej wymienionych pierwotnych wyznaczników płci, w związku z tym mówimy o błędnym oznaczeniu płci w metryce.

Podsumowanie

W przypadku problemów z identyfikacją płciową, za główny wyznacznik przyjmuje się płeć psychologiczną. Na polu zaburzeń nie obowiązują zasady demokracji gdyż siła umysłu jest potężna i życie w sprzeczności z własnym Ja naraża jednostkę na niewyobrażalny ból i cierpienie, którego nie potrafią zrozumieć inni członkowie społeczności. 

Czysto genetyczne a nawet biologiczne podejście jest całkowicie niewystarczające w przypadku właściwego określenia płci, a same terminy „typowo męskie” czy „typowo żeńskie” są zbyt wąskie aby objąć całe spektrum osób z zaburzeniami identyfikacji płci.

Cały wstęp teoretyczny miał za zadanie uświadomić, że problem osób z zaburzoną identyfikacją płciową to nie „ideologia” a rzeczywisty problem medyczny, który jest dobrze poznany, zbadany  i opisany oraz podlega rzetelnemu i naukowemu procesowi diagnostycznemu. 

Zapraszam do obejrzenia materiałów dostępnych w internecie oraz do kontaktu.

Materiały w internecie:

https://www.ted.com/talks/geena_rocero_why_i_must_come_out

https://www.ted.com/talks/norman_spack_how_i_help_transgender_teens_become_who_they_want_to_be

https://www.youtube.com/watch?v=XbdCoOUUx_c

https://www.youtube.com/watch?v=cAUDKEI4QK

https://www.ted.com/talks/emily_quinn_the_way_we_think_about_biological_sex_is_wrong

Bibliografia

Birkett, M., Newcomb, M. E. i Mustanski, B. (2015). Does It Get Better? A Longitudinal Analysis of Psychological Distress and Victimization in Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, and Questioning Youth. Journal of Adolescent Health, 280-285.

Grodzka, A. (2015). Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Pobrano z lokalizacji Archiwum VII Kadencji, druk 1469, przebieg procesowania Ustawy o Uzgodnieniu Płci: https://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=1469

Grzegorzewska, I., Cierpiałowska, L. i Borkowska, A. (2020). Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Hatchel, T. i Marx, R. (2018). Understanding Intersectionality and Resiliency among Transgender Adolescents: Exploring Pathways among Peer Victimization, School Belonging, and Drug Use. International Journal of Environmental Research and Public Health.

Lew-Starowicz, M., Lew-Starowicz, Z. i Skrzypulec-Plinta, V. (2021). Seksuologia. Warszawa: PZWL Wydawnictwo lekarskie.